A. İLETİM DOKUSU
a. Ksilem (Odun boru)
1. Trake
2. Trakeit
3. Ksilem parankiması
4. Ksilem sklerenkiması
b. Floem (Soymuk boru)
1. Kalburlu borular
2. Arkadaş hücreleri
3. Floem parankiması
4.Floem sklerenkiması
Bitkilerde bütün doku ve organlar arasına girecek şeklide uzantılar meydana getirmiş, su ve madde taşınmasını sağlayan dokudur. İletim dokusu yapı ve görevleri bakımından Ksilem (Odun borusu) ve Floem (Soymuk borusu) den meydana gelmiştir.
a) Ksilem (Odun Boru)
* Kökten alınan su ve suda çözünmüş inorganik maddelerin bitkinin diğer doku ve organlarına taşınmasını sağlar.
* Kökten diğer doku ve organlara doğru tek yönlü iletim vardır.
* Hücreleri cansızdır. İletim hızı soymuk borularına oranla hızlıdır.
* Çekirdek ve stoplazmaları yoktur.
Odun boruları, Trake, trakeit, ksilem parankiması ve ksilem sklerenkimasından oluşur.
Trake ve trakeidler bitkide uzamanın durduğu bölgelerde bulunur. Trake ve trakeitlerin sitoplazma ve çekirdekleri parçalanınca geride lignin birikmesiyle kalınlaşmış çeper (sekonder çeper) kalır. Bunun sonucunda içinden suyun akabildiği cansız bir oluk meydana gelir. Bu su oluklarının devamlılığı ile odun boruları meydana gelir. Ama trake ve trakeid hücrelerinin her yerinde kalınlaşma olmaz. Kalınlaşmanın olmadığı bu ince bölgelere geçit denir. Geçitler, su ve minerallerin hem aşağıdan yukarıya hem de yanal olarak taşınmasını sağlar.
1. Trake: Uzun mesafeli su taşınmasında işlev yapar. Gelişmiş bitkilerde bulunur. İki ucu açık, geniş ve kısa, ince çeperli silindir şeklindeki borulardır. Trakeler, uç uca geldiklerinde aralarındaki çeperler (enine çeperler) eriyerek birçok hücreden oluşan Odun borularını (Ksilem) meydana getirir. Trakelerin uç çeperleri deliklidir. Ve bu delikler suyun odun boruları içinde serbestçe akmasına olanak tanır. Su aynı zamanda odun borularında bulunan geçitler aracılığıyla komşu hücreler arasında yanal olarak da taşınır.
2. Trakeit: Uzun mesafeli su taşınmasında işlev yapar. Silindir veya prizma şeklinde iki ucu sivri, trakelere göre daha ince ve uzun hücrelerdir. Sertleşmiş ve kalınlaşmış çeperleri sayesinde su taşımanın yanında desteklik sağlar.
3. Ksilem Parankiması: Bu hücreler canlı ve bol sitoplazmalıdır. Kısa aralıklar için iletim sağlar. Besin depolar
4. Ksilem Sklerenkiması: Odunlaşmış çeperlere sahiptir. Desteklik sağlar.
NOT:
1. Açık tohumlu bitkilerde ve damarlı (iletim demetli) tohumsuz bitkilerde (Eğreltiler) sadece trakeid bulunur. Kapalı tohumlu bitkilerde ise trake ve trakeidler bulunur.
b) Floem (Soymuk boru)
Floem, olgun yapraklarda fotosentez ile üretilen organik besinleri ve bazı mineral iyonları köklere, genç yapraklara, bitkinin büyüme depo bölgeleri ile gövdenin fotosentez yapmayan bölgelerine taşıma işini yapar. Aynı zamanda kökte sentezlenen aminoasitleri de yapraklara ve diğer kısımlara taşır.
Kökten yapraklara ve yapraklardan köke doğru çift yönlü iletim vardır. Soymuk boruları canlı olduğundan dolayı odun borularına oranla iletim yavaştır.
Şekil: Soymuk borularının yapısı Şekil: Kalburlu boru
Soymuk boruları, kalburlu borular, arkadaş hücreleri, floem parankiması ve floem sklerenkimasından oluşur.
1. Floem parankiması: Besin depolamakla görevlidir.
2. Floem sklerenkiması (lif hücreleri): Destek sağlamakla görevlidir.
3. Arkadaş hücreleri: Arkadaş hücreleri, kalburlu hücrelerin yanında ince, uzun, bol sitoplazmalı, küçük kofullu ve iri çekirdekli hücrelerdir.
4. Kalburlu borular: Uzun mesafeli madde taşınmasında görev yapar.
Kalburlu boru elemanları ince çeperli ve işlevsel olgunlukta canlı hücrelerdir. Çeperlerinde lignin birikmesi olmaz.
Kalburlu boru hücrelerinin birbirine değen uç kısımlarında çeperlerde yer yer erimeler olduğu için por denilen delikler bulunur. Deliklerin bulunduğu ince yüzeye kalburlu plak denir. Kalburlu plaklara sahip hücrelerin bir sütun oluşturacak şekilde üst üste dizilmesiyle oluşan boru şeklindeki yapıya Kalburlu boru denir.
Kalburlu boru içinde floem özsuyu vardır. Floem özsuyunda sakkaroz, diğer organik bileşikler ve bazı iyonlar bulunur. Porlar floem özsuyunun bir hücreden diğer hücrelere geçişini sağlar.
Kalburlu boru elemanları işlevsel olgunluğa geldiklerinde, çekirdek, merkezi koful ve ribozomlarını kaybederler. Bu yapılar kaybolunca floem özsuyunun kalburlu borular içinden kolayca akmasını sağlar. Her bir kalburlu boru elemanının yanında arkadaş hücresi bulunur. Arkadaş hücrelerinin iletim işlevi yoktur arkadaş hücreleri plazmodesma denilen çeperler arasındaki geçitler ile kalburlu boru elemanlarına bağlanır. Bu kanallar aracılığıyla gerekli maddelerin aktarılmasını sağlar.
Şekil: Plasmodesma (hücreler arası geçitler)
Şekil: Plasmodesma
Bir arkadaş hücresinin çekirdeği ve ribozomları sadece kendi hücresinde iş yapmayıp aynı zamanda yanındaki kalburlu boru elemanları için bazı metabolik işlevleri de gerçekleştirir. Örneğin arkadaş hücreleri tarafından sentezlenen bir çeşit protein (P–proteini) kalburlu boru elemanlarına aktarılır. Bu protein, yaralanmış kalburlu boru elemanının kalburlu plak deliklerini tıkaç gibi kapatarak floem özsuyunun boşa akmasını önler. Bazı bitkilerde ise arkadaş hücreleri, fotosentez ürünlerinin kalburlu boru elemanlarına aktarılmasında işlev yapar.
NOT:
2. Kalburlu borularda aynı anda çift yönlü iletim gerçekleşmez.
3. İletim doku çok yıllık bitkilerde kambiyumun bölünmesiyle oluşmuştur.
4. Tohumlu bitkilerin floemleri canlı ama çekirdekleri yoktur. Bu nedenle arkadaş hücrelerin floem hücrelerinin metabolizmasına katkıda bulunur. Ancak damarlı sporlu bitkilerde (eğreltiler) floem çekirdekleri bulunur. Bu nedenle bunlarda arkadaş hücreleri yoktur.
