TOHUMLU BİTKİ KISIMLARI
Çok hücreli canlılarda belirli görevleri yapmak üzere bir araya gelmiş özelleşmiş hücre topluluklarına DOKU denir.
Çok hücreli canlılarda yapı ve görevleri birbirini tamamlayan dokular bir araya gelerek organları, belli bir görevi gerçekleştirmek üzere özelleşmiş organlar sistemleri, farklı sistemler de organizmayı meydana getirir.
I- KÖK SİSTEMİ
A. KÖK
Suda yaşayan ilkel bitkilerde her hücre ortamdan su alabilme yeteneğindedir. Bu nedenle su bitkilerinde köke ihtiyaç yoktur.
Kökün oluşumu, bitkinin kara hayatına uyumu ile ortaya çıkmıştır.
Bitkiler âleminde gerçek kök ilk olarak eğreltilerde görülür.
Tohum çimlenmesi gerçekleştiğinde ilk önce ortaya çıkan embriyonik kök yerçekimine doğru yönelme hareketi gerçekleştirir ve Ana Kök oluşur. Ana kökten çıkan köklere Yan Kök adını alır. Böylece yüzey alanı artarak topraktan su ve mineral alınımı artmış olur.
NOT:
1. Dış görünüş bakımından kökün gövdeden farkı; yaprak taşımaması, klorofilsiz olması, kutikula tabakası ve stoma bulundurmamasıdır.
2. Kök sisteminin yüzeyi, bitkinin gövde ve yan dallarının yüzey toplamına eşit veya daha fazladır.
a) KÖKÜN GÖREVLERİ
* Bitkiyi toprağa bağlayarak bitkinin dik durmasını sağlar
* Topraktan su ve suda çözünmüş mineral tuzlarını almak ve bunları gövdeye taşımak
* Besin depolamak
* Bazı maddelerin sentezlenmesini (Temel aminoasitler = Esansiyel) sağlar.
* Kök ayrıca boşaltım da yapabilir.
b) KÖK ÇEŞİTLERİ
Tohumun çimlenmesi sırasında ilk olarak kök gelişir. Zamanla ana kök dallanarak yan kökleri meydana getirir. Köklerin uç kısmında ise kök emici tüyleri bulunur. Bu tüyler, kök ucundaki kök epidermisinin uzantılarıdır ve kökün yüzey alanını arttırır.
Bazı bitkilerde toprak üstü gövde (mısır) hatta yapraklardan çıkan adventif kökler bulunabilir. Bu kökler uzun olan bitki gövdesine bitkiye desteklik yaparlar.
Kökler şekil ve yapı akımından ikiye ayrılırlar. Bunlar kazık kök ve saçak kök tür.
1. SAÇAK KÖK
Hepsi yaklaşık aynı boyda dallanmış çok sayıda uzun ve ince yan köklerden meydana gelen köklere saçak kök denir.
Örnek olarak soğan, buğday, arpa, yulaf, mısır gibi bitkileri verebiliriz.
2. KAZIK KÖK
Dikey yönde gelişmiş tek bir ana kök ile ana kökten çıkan çok sayıda dallanmış, az gelişmiş ve küçük yan kökten oluşur.
Örnek olarak fasulye, biber, papatya, yonca, bamya, gibi bitkilerin köklerini verebiliriz.
Kazık kökler besin depolayabilir.
Kazık kökler çöl bitkilerinde yeterli suyu alabilmek amacıyla çok uzamıştır.
NOT:
3. Ayrıca kökler
a. Ana kök (Primer kök)
b. Yan kök (Sekonder kök)
c. Ek kök (Adventif kök) olarak ta sınıflandırılabilir. (Adventif kök, normal olmayan bir yerden (gövdeden) çıkan köktür. Örnek: Yaban mersini bitkileri adventif olarak büyürler.
NOT:
4. Kök Metamorfozları
Depo kök : Havuç, turp, şeker pancarı
Tutunma kökleri : Sarmaşık
Destek kökleri : Mısır
Diken kök : Palmiye
Sömürme kökleri : Başka bitkiler üzerinde yaşayan parazit (ökse otu) ve yarı parazit (çin saçı) bitkilerde görülür. Gerçek kök değildir, emeç olarak adlandırılır).
Hava kökleri : O2 bakımından fakir topraklar ve bataklık bitkilerinde görülür. Örnek; Devetabanı
c) KÖKÜN YAPISI
Şekil: Kökün yapısı
d) KÖK BOYUNA KESİTİ
Kökün boyutuna kesitinde beş bölüm görülür. Bunlar;
1. Kaliptra
Kökte büyüme noktasının bölünür dokusunu koruyan tabakadır. Kök toprak içinde ilerlerken yer yer yumuşayarak kökün, toprak içinde ilerlemesini sağlar.
2. Meristematik(Büyüme) bölge
Kökün büyüme bölgelerindeki meristem hücreleri devamlı bölünerek büyümeyi ve kaliptranın yenilenmesini sağlar. Bu arada oluşan hücreler zamanla iç içe üç tabaka meydana getirir. Bu tabakalar dıştan İçe doğru;
1. Dermatojen ( Dermatojenden epidermis)
2. Periblem (Periblemden korteks)
3. Plerom (Pleromdan merkezi silindir)
3. Uzama bölgesi
Bu bölgedeki hücreler uzunluğuna büyüyerek kökün tipik yapısını meydana getirir.
Kökte farklılaşmanın görüldüğü 5-10 mm.lik kısa bir bölgedir
Uzama bölgesi hücreleri, büyüme noktasından uzaklaştıkça bölünme özelliğini kaybederler. Bu durumda büyüme, ancak hücre uzamaları sayesinde gerçekleşir.
4. Farklılaşma bölgesi
Bu bölgedeki hücreler farklılaşarak, floem, ksilem, destek vb. dokuları meydana getirir. Böylece bütün dokular oluşturulmuş olur. Buradaki genç hücreler dışa doğru uzayarak emici tüyleri meydana getirir.
5. Erginleşmiş bölge.
Burada olgunlaşmış hücreler bulunur.
* Her kökün ucu yüksük (kaliptra) şeklinde koruyucu bir hücre kılıfı ile örtülmüştür. Bu kılıf çok hızlı büyüyen meristematik bölgeyi korur.
* Kökteki, büyüme bölgesi sürekli bölünen meristematik hücrelerden oluşur. Bu hücrelerin bölünmesiyle kökteki diğer dokular meydana gelir.
* Büyüme bölgesinin ardından gelen bölge uzama bölgesidir. Bu bölgenin hücreleri farklılaşmadan önce bol su alarak hızla boyuna uzarlar. Büyüme ve uzama bölgesi beraberce kökün boyca uzamasını sağlar.
* Uzama bölgesinin üzerinde farklılaşma bölgesi yer alır. Bu bölgedeki hücreler devamlı farklılaşma gösterirler.
* Kökü dıştan sararak örten hücre sırası epidermistir. Farklılaşma bölgesindeki epidermis hücreleri dışa doğru uzayıp, emici tüyleri oluştururlar. Böylece su ve madensel tuzların emilmesi için yüzey genişletmiş olurlar.
* Kök epidermisinde kütikula ve stoma bulunmaz. Geçişmeler difüzyonla olur.
* Epidermisin hemen alt kısmında kabuk (korteks) yer alır. Kabuk ince çeperli küre şeklinde, hücreler arası boşlukları fazla olan hücrelerden oluşmuş, çok tabakalı özellik gösterir.
* Kabuk hücreleri nişasta gibi besin maddelerini depo edip su ve madensel tuzları iç tabakalara iletir.
* Kabuk içte, tek hücre sırasından oluşan endodermis ile sınırlanır. Bu tabaka ile öz bölgesi, kabuktan ayrılır.
* Öz bölgesinin orta kısmı Ksilem (odun) ve Floem (soymuk) diye ayrılan iki çeşit iletim dokusundan oluşur. Ksilem su iletimiyle görevli trake ve trakeitlerden meydana gelir. Ksilem demetleri arasında Floem demetler bulunur. Daha küçük ve ince çeperli Floem hücreleri ile Ksilem arasında tek sıra hücreden oluşan kambiyum halkası yer alır.
e) KÖK ENİNE KESİTİ (Primer yapısı)
Kök enine kesitinde dıştan içe doğru üç tabaka görülür:
1. Epidermis : Emici tüylerle beraber kökün en dış kısmını oluşturur. Bölünür dokudaki dermatojenden oluşur.
2. Korteks : Parankima hücrelerinden meydana gelen kabuk kısmıdır. Parankima hücreleri nişasta depo eder. Epidermis ile emilen su ve mineralleri iç tabakalara iletir. Bölünür dokudaki periblemden oluşur.
Endodermis : Korteks ile merkezi silindiri birbirinden ayırır. (Merkezi silindir, bölünür dokudaki pleromdan oluşur). Tek sıra hücrelerden oluşmuştur.
3. Merkezi Silindir : Korteks tabakasının iç kısmında merkezi silindir olarak adlandırılan bölge vardır.
f) KÖK PRİMER VE SEKONDER BÜYÜMESİ
Kökte primer büyüme (boyuna uzama), kök ucundaki meristem hücrelerinin mitoz bölünmesiyle gerçekleşir.
Kökteki sekonder büyüme (enine kalınlaşma), kökün primer büyümesiyle meydana gelen daha yaşlı kısımlarında meydana gelir. Kökteki sekonder büyüme yanal meristemler olan kambiyum ve mantar kambiyumu tarafından sağlanır. Ksilem ve floem arasında bulunan kambiyum hücreleri bölünerek dışa doğru sekonder floemi, merkeze doğru sekonder ksilemi oluşturur. Her büyüme döneminde kambiyum etkinliği ile yeni sekonder ksilem ve floem tabakası meydana gelir ve kök enine kalınlaşarak büyür.
Enine kalınlaşma devam ettikçe korteks dışa doğru itilir ve gerileme dayanamayan epidermis parçalanır. Epidermisin yerini mantar kambiyumu tarafından oluşturulan peridermis alır. Çok uzun yıllar içinde sekonder ksilem (odun) tabakalarının birikmesiyle kök odunlaşır. Kökün en dış kısmında ise kalın ve sert bir kabuk oluşur.
Kökte bulunan özel yapılar:
PERİSKL: Kökler yaşlandıkça hücrelerin çeperlerinde başka kalınlaşmalar da olmaktadır. Merkezi silindirin endoderma tabakası altında yer alan ikinci tabakası yine tek hücre sırasından oluşmuş PERİSKL tabakasıdır. Periskl tabakası hücreleri parankimatik özellikte olup yan kökler ve mantar kambiyumu bu hücrelerden oluşmaktadır. Periskl tabakasının altında kökün iletim sistemi yer almaktadır.
EMİCİ TÜYLER: Kök epidermisinin farklılaşmasıyla oluşur. Canlı ve büyük kofulludur. Osmatik basıncı yüksek hücrelerdir.
MİKORİZA: Bitki kökleri ile mantarların ortak yaşam (Simbios) biçimine "mikoriza" denir. Bu simbiyotik ilişkide; mantar, hifleri ile topraktan su ve tuz alarak bir kısmını bitkiye verir, bitkiden de organik besin alır. Mikorizal mantarlar toprak kökenlidir. Mikorizal funguslar bitki kök yüzeyine veya kök dokularında yer alan hücre veya hücrelerarası boşluklara yerleşerek yaşamlarını devam ettirir
KASPARİ ŞERİDİ : Endoderma hücrelerinin çeperlerinde suberin ve ligninden oluşan "KASPARİ ŞERİDİ" adı verilen şeritsi kalınlaşmalar vardır. Bu şerit su geçişini engeller. Su ancak teğetsel çeperlerden geçebilmektedir.
KÖK URLARI: Bitki kökleri ve bakteriler arasındaki karmaşık etkileşimlerden azot fiksasyonu gerçekleşir. Azot sabitleme nodüller (bitki köklerinde Rhizobium denilen bakteri bulunduran hücrelerden oluşmuş şişkinlikler) ile yapılır. Bakteriler genellikle kök hücrelerinde bacteroids denilen belli kofullarda bulunur Nodüllerdeki azot bakterileri bitkiden organik besin (şeker) emer. Bitkiler, nodüllerdeki bakterilerin azotu bitkiler tarafından kullanılabilir forma dönüştürmesinden faydalanır
Şekil: Mikoriza
Şekil: Kök urları
NOT:
5. Bir bitkinin kök sisteminin yapısı ve topraktaki uzama yönü;
a. Toprağın nemi
b. Toprak sıcaklığı
c. Toprağın havası
d. Toprağın bileşimi gibi faktörlere bağlıdır.
6. Kök, kara bitkisinde pozitif jeotropizma (yere yönelme) göstererek toprağın içine doğru büyür.
