I- HÜCRE BÖLÜNMELERİ
Her hücrenin kendinden önceki bir hücreden meydana geldiği Wirchow (1858)’dan beri bilinmektedir. Hücre bölünmesi sonucunda kromozom sayısı ana hücre ile aynı olan iki oğul hücre meydana gelir. Bunun için önce kromozomların sayısının iki katına çıkması, daha sonra her yavru hücreye düzenli bir şekilde aktarılması gerekir. O halde hücre bölünmesi sadece hücrenin basit olarak ikiye ayrılması değildir.
Hücre bölünmesi ile hücre sayısı arttığından hücre çoğalması da gerçekleşir. Eğer canlı tek hücreli ise hücre bölünmesi ile birey sayısı da artacağından canlının üremesi gerçekleşmiş olacaktır. Çok hücreli canlılarda hücre çoğalması ile doku, organ ve organ sistemlerinin büyüyüp gelişmesi ve ölen hücrelerin yenilenmesi (rejenerasyon) gerçekleşir.
A. ANAHTAR KAVRAMLAR
1. AMİTOZ: Sitoplazma ve çekirdek içerisinde herhangi bir değişiklik olmadan hücrenin doğrudan doğruya bölünmesine amitoz bölünme denir. Bakteri amip öglena ve kanser hücrelerinde görülür. Amip ve kanser hücrelerinde çekirdek zarı erimeden bölünme gerçekleşir. Çekirdek boğumlanarak bölünür. Amaç kısa sürede bölünmenin gerçekleşmesidir.
2. ARA LAMEL: Bitki hücrelerinde stoplazmanın bölünmesini sağlayan yapı.
3. DİPLOİT HÜCRE: Bir hücrede iki takım kromozom bir arada bulunuyorsa, o hücreye diploit (2n kromozomlu) hücre denir. Diploit hücrelerde her karakter için iki tane gen vardır. Eşeyli üreyen canlıların vücut (=soma) hücreleri diploittir. Bu takımlardan biri anneden yumurta(n) ile diğeri babadan sperm(n) ile gelir. n kromozomlu hücrelerin çekirdeklerinin kaynaşarak 2n hücreyi oluşturmasına “döllenme” denir. Döllenmiş yumurta(zigot) daima diploit(2n) tir.
4. DÖLLENME: Döllenme, erkek üreme hücresi sperm ile dişi üreme hücresi yumurtanın buluşup spermin, yumurta içine girmesi. Fertilizasyon.
5. ENDOMİTOZ: Bazı hücrelerde çekirdek bölünmesinden sonra sitoplazma bölünmesi gerçekleşmez. Çok çekirdekli hücrelerin oluştuğu bu bölünmeye endomitoz bölünme denir. Örneğin paramesyumda çift çekirdek olması, polenlerin yine aynı şekilde vejetatif çekirdek ve generatif çekirdek olmak üzere iki çekirdeğe sahip olmaları sebebi endomitozdur. Ancak çoğu hayvanların çizgili kas hücrelerinin çok çekirdekli olmasının nedeni kas hücrelerinin zarlarının erimesidir; yani endomitozdan dolayı çok hücreli değildirler.
6. GONAD: Eşey organlarına gonad denir. Bütün canlıların gametleri ister mitozla ister mayozla meydana gelsin mutlaka haploit(monoploit=n) kromozomludurlar.
7. GONOZOM: Eşeyli üreyen canlılarda son iki çift kromozom cinsiyeti belirler. Üzerinde cinsiyetle ilgili genler bulunan kromozomlara “gonozom” denir. Gonozomlarda cinsiyet genleriyle beraber başka genler de bulunur.
8. HAPLOİT(MONOPLOİT) HÜCRE: Bir hücrede tek takım kromozom bulunuyorsa, bu hücrelere haploit (=monoploit = n kromozomlu) hücre denir. Haploit bir hücrede her karakter için bir tek gen vardır. Eşeyli üreyen canlıların tamamında üreme hücreleri(sperm-yumurta) haploittir. Eşeysiz üreyen canlılar da haploittir.
9. HOMOLOG KROMOZOM: Karşılıklı lokuslarında aynı karakter üzerine etkili (aynı veya zıt yönde) gen taşıyan, biri anadan diğeri babadan gelen kromozom çiftlerine “homolog kromozom” denir.
10. İNTERFAZ: Hücrenin hazırlık evresidir. Hücre bölünmesinin sonlanmasından sonra yeni bölünme başlayana kadar geçen evredir. Protein ve enzim miktarı artırılır. DNA, RNA ve protein sentezleri hızlandırılır. DNA’nın kendisini eşlemesiyle birlikte hücre bölünmeye hazır hale gelmesi durumunu içerir. Ayrıca bu evrede sentroyiller kendini eşleyerek iki tane olur.
11. KROSSİNG-OVER: Tetrat oluşturan kromozomların, kardeş olmayan kromatitleri arasında gen alışverişi olabilir. Bu olaya Krossing-over denir.
12. KİYAZMA(=KİASMA): Homolog kromozomların, kromatitlerin birbiri ile kesiştiği noktaya denir.
13. KROMOTİN İPLİK: Dinlenme halindeki ökaryot hücrenin çekirdeğinde bulunan kromozomların karmaşık hali. Bölünme öncesinde hücre çekirdeğinde ip yumağı görünümünde olan yapıya denir.
14. KROMOZOM: Prokaryot ve ökaryot hücrelerde üzerlerinde genleri taşıyan DNA ve nükleoproteinden oluşmuş yapı. Kromatinlerin bölünme sırasında kısalıp kalınlaşarak belirgin görünümlerine denir.
15. KROMOZOM EŞLENMESİ: Bölünme öncesinde DNA’nı kopyasını yapması.
16. KROMATİD: Bir kromozomun uzunlamasına iki yarısından her biri. Mitoz bölünmenin profaz evresinde, sentromerler ile birbirine bağlanan her bir kromozoma kromatid denir.
17. KUTUP HÜCRESİ: Oogenezde, besinsizlikten dolayı gelişemeyerek yok olan hücreler.
18. LOKUS: Kromozom üzerinde genlerin bulunduğu yere lokus denir. Bir kromozomda lokus sayısı kadar gen vardır.
19. OOGENEZ: Dişilerde mayoz bölünme ile yumurta hücresi meydana gelmesi olayına denir.
20. OTOZOM: Son iki kromozomun dışındaki hücrelerde cinsiyetle ilgili gen bulunmaz. Üzerinde sadece vücut özellikleriyle ilgili genler bulunan kromozomlara “otozom” denir.
21. SENTROMER: Kromozom üzerinde bulunur. Kromatitlerin bir birine tutunmasını sağlar. Ayrıca hücre bölünmeleri sırasında kromatitler iğ ipliklerine sentromerlerinden bağlanırlar. Bütün kromozomların büyüklükleri aynı değildir. Homolog kromozomların şekil ve büyüklükleri aynıdır. Aynı türün bireylerin de kromozom sayısı aynıdır.
22. SENTROZOM: Sentrozom ilkel bitkilerde (kırmızı algler hariç tüm alglerde, yosunlarda, eğreltiler ve birçok tek hücreli bitkilerde) ve hayvan hücrelerinde bulunan bir organeldir. Çiçekli bitkilerde sentrozom yoktur. Sentrozom hücre bölünmesinin başlangıcında yani interfaz safhasında görülür. Sentrozomun yapısı incelendiğinde dairesel bir hat üzerinde yanyana dizili 3’lü(triplet) mikrotübüller görülür.3’lü yapıdaki bu mikrotübül yapılara ” SENTRİOL ” denir. Bu dairesel hat üzerinde 3’lü mikrotübüllerden 9 adet bulunur. 9 adet triplet mikrotübülün oluşturduğu bu yapıyada ” SENTROZOM ” denir. Sentrozom ya da sentrioller hücre bölünmesinde iğ ipliklerini oluşturur.
23. SİTOKİNEZ: Hücre bölünmesi sırasında, kromozomların bölünmesinden sonra sitoplâzmanın ikiye ayrılması.
24. SİNAPSİS: Homolog kromozomlar yan yana gelerek birbirleri üzerine kıvrılır ve temas ederler. Bu olaya sinapsis denir.
25. SPERM: Erkek üreme hücresi.
26. SPERMATOGENEZ: Erkeklerde mayoz bölünme ile sperm hücresinin meydana gelmesi olayına denir.
27. TETRAT: Her kromozom iki kromatitten meydana gelmiştir. Homolog kromozomlar yan yana geldiklerinde dörtlü demetler halinde görülürler. Bu yapıya tetrat denir.
28. YUMURTA: Dişi üreme hücresi
29. ZİGOT: Yumurtanın sperm ile döllenmesi sonucu oluşan hücre
